Ticaret Bakanlığı Reklam Kurulu 2023 yılı ilk 11 ayında, aldatıcı reklam veya haksız ticari uygulama tespit ettiği 1623 dosya hakkında reklamı durdurma kararı verdi ve para cezası uyguladı. Reklam Kurulu’nun açıklamalarından anlaşılan o ki teknolojik gelişmelerle ortaya çıkan farklı reklam uygulamaları Kurulun gündeminde yerini alıyor. Baysal Sezgin Hukuk Bürosu Kurucusu Avukat Özlem Baysal Sezgin’e son dönemlerde Reklam Kurulu’nun radarına giren reklamlar ile ilgili bilgi verdi.

Teknolojideki gelişimin iş yapış şekillerine etkisi, her sektörde olduğu gibi reklam sektörüne de yansıdı. Hem reklamların oluşturulmasında hem de tüketicilere sunuluş biçimde ve sunulduğu mecralarda kendini gösterdi.

Hal böyle olunca Reklam Kurulu’nun incelediği reklam ve ticari uygulamalar arasında, son dönemde, karanlık ticari tasarımlar, sosyal medya etkileyicileri(influencerlar), yapay zeka ile oluşturulan reklamlar yerini aldı.

Reklam Kurulu kimdir?   

Ticaret Bakanlığı, Tüketicinin Korunması ve Piyasa Gözetimi Genel Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren Reklam Kurulu, Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’a dayanarak faaliyetlerini yürütür ve bu Kanun uyarınca oluşturulmuştur.

Tüketicilere yönelik herhangi bir mecrada yer alan ticari reklamlarda, uyulması gereken ilkeleri belirleme ve haksız ticari uygulamalara karşı tüketiciyi korumaya yönelik düzenlemeleri yapma ve bu hususlar çerçevesinde inceleme ve gerektiğinde denetim yapmaya yetkilidir.

Bu inceleme ve denetim sonucuna göre de durdurma ve/veya aynı yöntemle düzeltme ve/veya idari para cezası ve/veya gerekli görülen hallerde de üç aya kadar tedbiren durdurma cezası verme hususlarında görevlidir.

Reklam Kurulu, ihlalin niteliğine göre bu cezaları birlikte veya ayrı ayrı verebilir.

Kurulun uyguladığı idari para cezaları, reklamın yayınlandığı mecraya göre değişmektedir. Ayrıca idari işleme konu ihlalin bir yıl içinde tekrar edilmesi halinde idari para cezalarını on katına kadar uygulayabilmektedir. Yine bu yaptırımlarla birlikte aykırılığın internet ortamı üzerinden gerçekleştirilmesi halinde, reklamların yer aldığı internet sitesinin ilgili bölümü, bir kısmı veya tümüne yönelik erişim engeli kararı da verebilir.

Mevzuata uygun reklam ve ticari uygulama nasıl olur?

Ticari reklamların;

• Reklam Kurulunca belirlenen ilkelere, genel ahlaka, kamu düzenine, kişilik haklarına uygun, doğru ve dürüst olması,
• Tüketiciyi aldatıcı veya tüketicinin tecrübe ve bilgi noksanlıklarını istismar edici, can ve mal güvenliğini tehlikeye düşürücü, şiddet hareketlerini ve suç işlemeyi özendirici, kamu sağlığını bozucu, hastaları, yaşlıları, çocukları ve engellileri istismar edici nitelikte olmaması,

gerekmektedir.

Ticari uygulamaya gelince; mesleki özenin gereklerine uymaması ve ulaştığı ortalama tüketicinin ya da yöneldiği grubun ortalama üyesinin, mal ve hizmete ilişkin ekonomik davranış biçimini, önemli ölçüde bozması veya bozma ihtimalinin olması durumunda, ticari uygulamanın haksız olduğu kabul edilir.

Reklam Kurulu, inceleme ve değerlendirmelerini yapmak üzere her ayın ikinci Salı günü toplanır.

Toplantı sonrasında da ilgili toplantıda görüşülen dosya sayısına, bunlardan kaç tanesinin mevzuata aykırı bulunduğuna, uygulanan yaptırımlara ilişkin genel bir bilgilendirme yapar ve bu bilgilendirme içerisinde, aldığı kararlardan dikkat çekici olan birkaçı hakkında da paylaşımda bulunur. Kısa bir zaman sonra da Kurul tarafından alınan kararlara ilişkin basın bültenini yayınlar.

Kurulun, Ağustos ayındaki toplantısının odağında yer alan ve dikkat çektiği konulardan biri, dünyada “Dark Patterns” biz de ise “Karanlık Tasarımlar” olarak bilinen haksız ticari uygulamalardı.

Karanlık tasarımlar, internet başta olmak üzere dijital ortamlarda, bir mal veya hizmete ilişkin manipülatif ara yüz tasarımları, seçenekler ya da ifadeler gibi araçlarla, tüketicilerin karar verme veya seçim yapma iradesini olumsuz etkileyen ya da normal şartlar altında vereceği kararda satıcı veya sağlayıcı lehine değişikliklere yol açmayı hedefleyen yöntemler kullanmak şeklinde tüketicilerin karşısına çıkarlar.

Reklam Kurulu’nun yaptırımları nelerdir?

Çevrimiçi dijital ortamlarda, manipülatif yöntemler kullanmak mevzuatımızda haksız ticari uygulama olarak kabul edilir ve tüm haksız ticari uygulamalar gibi yasaklanmıştır.

Reklam Kurulu bu kapsamda masasına taşınan;

• dijital ortamda tüketicilerin karar verme veya seçim yapma iradesini olumsuz etkilemeye yönelik önceden seçilmiş opsiyonların tüketicilere sunulması (tüketici ürünü satın almak üzere ödeme sayfasına geldiğinde, ücretli olan kurulum hizmetinin önceden seçili olması, abone olmak üzere ödeme sayfasına geldiğinde, daha uzun süreli olan yıllık abonelik kısmının seçili halde sunulması gibi),
• tüketicileri belirli tercihlere yönlendirmek için diğer seçeneklerin zorlaştırılması (tüketiciyi belirli seçimlere yönlendirmek için görsel tasarıma müdahale etmek suretiyle mal veya hizmete ilişkin bilgilerin gizli, belirsiz ve kamufle edilerek tüketiciye sunulması, tüketici ürünü satın alınmak istendiğinde, yıllık abonelik işlemi kolayca gerçekleştirilirken aylık abonelikte böyle bir durumun söz konusu olmaması gibi)

uygulamaları sebebiyle reklamların durdurulmasına karar verdi.

Teknolojik gelişmelerle birlikte son dönemde Reklam Kurulu’nun masasında hangi konular yer aldı?

Kurulun Eylül ayı toplantısının gündeminde ise ilk defa yapay zekâ kullanılarak oluşturulan reklamlar vardı. Kurul, bu toplantıda da yapay zeka tarafından oluşturulan, rakip ürün veya firmalara göre üstünlük algısı içeren ifadelere yer verilen ve nesnel araştırma sonuçlarına dayanmayan üç reklamın mevzuata aykırı olduğunu tespit ederek durdurulmasına karar verdi.

Yapay zeka tarafından, sorulan sorulara istinaden, verilen cevapların reklamlarda kullanılması, bu ifadelerin mutlak olarak doğru ve ispattan muaf olduğu anlamına gelmiyor ve Reklam Kurulu’nun söz konusu reklamlara bakış açısında da bir değişiklik yaratmıyor.

Dolayısıyla Kurul, yapay zeka tarafından oluşturulan bu tür reklamların da mevzuata uygunluğunu, aldatıcı yanıltıcı olmamasını ve reklamda yer alan iddiaların kanıtlanabilir olmasını arıyor. Aksi halde mevcut Kurul kararlarında da görüldüğü üzere yaptırım uyguluyor.Son olarak neredeyse dört yıldır Reklam Kurulu’nun odağında olan sosyal medya etkileyicileri aracılığıyla yapılan reklamlardan bahsedelim.

Sosyal medya platformlarının yoğun bir şekilde kullanılması, kullanıcı sayılarının artması bu platformların reklam mecrasına dönüşmesine yol açtı.

Sosyal medya etkileyicilerinin sahip oldukları etki alanı, zaman içinde reklam verenlerin de dikkati çekti ve reklam verenler sosyal medya platformlarında sosyal medya etkileyicileri aracılığıyla reklam yapmaya başladılar.

Sosyal medya etkileyicileri tarafından gerçekleştirilen reklamlar da ticari reklam niteliğinde olup, mevzuata uygun olması gerekiyor. Dolayısıyla Reklam Kurulu, bu platformlardaki tanıtımları da inceliyor ve tüketiciyi aldatıcı yanıltıcı niteliğe sahip mevzuata aykırı reklamlara yaptırım uyguluyor.

Reklam Kurulu tarafından sosyal medya etkileyicileri hakkında verilen kararlara örnek verecek olursak.

Kurul ilk kez 14.01.2020 tarihli toplantısında, 14.01.2019 senesinde bir sosyal medya etkileyicisi tarafından yapılan reklamın, örtülü reklam yasağına aykırı olduğu gerekçesiyle durdurulmasına karar verdi.

Reklam Kurulu, 14.07.2020 tarihli toplantısında, Mart 2020’de altı sosyal medya etkileyicisi tarafından ayrı ayrı yapılan ve yine 09.03.2021 tarihli toplantısında da, 15.06.2020 ve Ağustos 2020’de iki sosyal medya etkileyicisi tarafından ayrı ayrı yapılan takviye edici gıda reklamlarına ilişkin, reklamda kullanılan ifadelerin izin alınmaksızın yapılan sağlık beyanları olduğu, takviye edici gıdanın sosyal medya etkileyicisi tarafından bizzat kullanıldığı algısı yaratıldığı ve örtülü reklam yasağına aykırı olduğu gerekçesi ile sosyal medya etkileyicilerine ayrı ayrı 104.781.-TL idari para ve reklamları durdurma cezası uyguladı. Yine 09.03.2021 tarihli aynı toplantıda, 24.12.2020 senesinde başka bir sosyal medya etkileyicisi tarafından yapılan reklam için, reklam veren ile aralarında reklam anlaşması olduğu halde iş birliği yapıldığına dair bilgilendirme yapılmadığı, örtülü reklam yapıldığı gerekçesiyle durdurma kararı vermişti.

Başka bir karar ise 13.04.2021 tarihli toplantıdan. Kurul bu toplantısında da Şubat-Mart 2021 tarihlerinde yayınlanan reklamlar kapsamında sosyal medya etkileyicisi ile reklam verenler arasında reklam anlaşması olmasına rağmen iş birliği yapıldığına dair bilgilendirme yapılmadığı, örtülü reklam yapıldığı gerekçesiyle reklamların durdurulmasına karar vermişti.

Reklam Kurulu, bu süre zarfında gelinen noktada “Sosyal Medya Etkileyicileri Tarafından Yapılan Ticari Reklam Ve Haksız Ticari Uygulamalar Hakkında Kılavuz”u 04.05.2021 tarihli ve 309 sayılı toplantısında 2021/2 numaralı ilke kararı olarak kabul etti. Evet her ne kadar tüm reklamlar için geçerli olan düzenlemeler, sosyal medya etkileyicileri tarafından gerçekleştirilen reklamlara da uygulanmakta ise de, özellikle doğrudan sosyal medya etkileyicilerinin reklam faaliyetlerine ilişkin esas teşkil etmek üzere temel düzenlemeye ihtiyaç vardı.

Sonuç olarak teknoloji hızla gelişmeye devam ettikçe, bu değişimin farklı reklam uygulamaları ile tüketiciyi karşılayacağı muhakkak. Reklam Kurulu’nun da yetkileri kapsamında, tüketiciyi, hukuka uygun olmaması durumunda bu farklı reklam uygulamalarına karşı yaptırımlarla koruması kaçınılmaz. Bunu ya mevcut düzenlemelerle ya da günün koşullarına göre mevcut düzenlemelerde yapacağı değişiklik ya da yeni düzenlemelerle yapacak.

Teknoloji ilerleyen zamanda karşımıza neleri getirecek bekleyip göreceğiz.